| |
Problemy emocjonalne dzieci i młodzieży
Zaburzenia sfery emocjonalnej:
Rodzice zgłaszający się do poradni psychologiczno-pedagogicznych często określają dziecko, z którym mają kłopoty, jako nerwowe.
Objawami tej nerwowości są:
wybuchy gwałtownego gniewu lub płaczu,
lęki (fobie),
nieśmiałość,
bezsenność,
brak apetytu,
trudności wychowawcze,
niepowodzenia szkolne.
Definicje nerwic.
Często nerwowość określana jest jako nadpobudliwość i odnosi się do dzieci młodszych, a w stosunku do starszych przyjmowany jest termin neurotyczność, jako cecha ukształtowanej już osobowości. H. Spionek z kolei uważa nerwowość za nieadekwatność reakcji w sferze somatycznej. K. Dąbrowski przyjmuje, że nerwowość to zespół różnorodnych i dość płynnych zaburzeń funkcjonalnych, które charakteryzują się nadpobudliwością psychiczną przy nietkniętych władzach poznawczych (K. Dąbrowski 1964). Podkreśla, że istotą nerwowości jest wzmożona pobudliwość nerwowa i psychiczna. Wszystkie te definicje w mniej lub bardziej naukowy sposób wyjaśniają pojęcia związane z zaburzeniami emocjonalnymi.
K. Dąbrowski podaje własną klasyfikację nerwowości: psychomotoryczna, afektywna, wyobrażeniowa, sensualna, umysłowa. Wśród zaburzeń, które określa się zwykle jako objawy nerwowości dziecięcej, najczęściej obserwuje się nieostre granice między wymienionymi wyżej rodzajami nerwowości. Przejawiają się one w różny sposób, w zależności od cech osobowości, wieku, typu układu nerwowego i sytuacji życiowej dziecka. Wśród czynników powodujących różne rodzaje nerwic dziedziczność oraz cechy osobowości nikną wobec czynników środowiskowych. Przede wszystkim należy tu wymienić klimat emocjonalny rodziny, w której dziecko się wychowuje, a następnie sytuację szkolną dziecka. Te dwa środowiska odgrywają ogromną rolę w etiologii nerwic dziecięcych.
Według Piotra Janeta nerwice są to objawy zaburzeń lub zatrzymań w rozwoju funkcji bez ich uszkodzenia. To znaczy, że funkcje mogą ulec zaburzeniom, mogą nie być czynne na pewnych terenach i w pewnych warunkach, ale w innych warunkach mogą wrócić do normalnej działalności, pod wpływem tych czy innych bodźców, pod wpływem odpowiedniej psychoterapii. Według natomiast klasycznych autorów nerwice są to zaburzenia funkcjonalne, głównie emocjonalne, łączące się zazwyczaj z zaburzeniami układu wegetatywnego i polegające na okresowym upośledzeniu przystosowania społecznego, na miernej pracy, a wiec i na osłabieniu wydajności, efektywności i produktywności (Glasser). Nerwice, według tych autorów, są zwišzane z chwiejną równowagą psychiczną i ze złym samopoczuciem.
Znacznie częściej nerwice dziecięce, od nerwic dorosłych, cechuje zmienność objawów, na przykład jawny niepokój, fobie i natręctwa mogą współistnieć ze sobą lub mogą następować po sobie w różnym czasie. Mogą też dołączać się różne inne zaburzenia, których na początku choroby nie było. Ponadto nerwice dziecięce mają skłonność do mniejszej niż u dorosłych przewlekłości i trwałości objawów, łatwiej też poddają się leczeniu i łatwiej znikają bez trwałych zaburzeń osobowości, jeśli w porę uchwyci się ich pierwsze symptomy.
Etiologia:
Zgodnie ze współczesnymi poglądami źródłem nerwicy jest niepokój, napięcie emocjonalne i uczucie lęku. Im dziecko jest młodsze, tym przejawy lęku będą bardziej uogólnione, tym szerzej zostaną zaburzone sfery ruchowe i emocjonalne oraz funkcje poznawcze, a objawy nerwicowe będą miały charakter rozlany i wielotorowy.
U niemowląt stan zagrożenia przejawia się głównie niepokojeni ruchowym, zaburzeniami snu, płaczem oraz zaburzeniami wegetatywnymi (wymiotami, zaburzeniami oddychania, kaszlem, brakiem łaknienia).
U dzieci w wieku przedszkolnym, u których układ nerwowy nadal jeszcze cechuje się fizjologicznie słabą równowagą procesów nerwowych z górowaniem pobudzenia nad hamowaniem, brak poczucia bezpieczeństwa w niekorzystnych układach rodzinnych łatwo przeradza się w nadpobudliwość psychoruchową i emocjonalną. Dziecko staje się coraz bardziej niespokojne, nadmiernie ruchliwe, nie jest w stanie zająć się dłużej określoną zabawą. W zasadzie nie chciałoby narażać się nikomu i jest pełne dobrych chęci, ale przez swą nadmierną ruchliwość i przerzutność uwagi szybko staje się utrapieniem domowników, a w przedszkolu dezorganizuje pracę w grupie dziecięcej, nie może spokojnie usiedzieć w czasie posiłków ani też nie zasypia w czasie leżakowania.
Rozpoczynając naukę szkolną dziecko nadpobudliwe od początku ma trudności w przystosowaniu się do regulaminu szkolnego, bo nowe wymagania i zmiana trybu życia stwarzają dodatkowe urazy psychiczne, wpływające wybitnie pobudzająco. Toteż przeszkadza na lekcjach, kręci się i wychodzi z ławki, rozmawia z sąsiadami, wyrywa się nie pytane do odpowiedzi itp. Mimo dobrego rozwoju umysłowego, dobrej pamięci i poprawnego rozumowania, wyniki w nauce są coraz gorsze. Dziecko nie potrafi skupić się na określonej czynności, a szybko narastająca męczliwość układu nerwowego przeszkadza mu w uważnym śledzeniu zajęć szkolnych. Z reguły też pisze nieporządnie, a zeszyty ma brudne, pełne omyłek i skreśleń oraz śladów wycierania gumką; godzinami odrabia lekcje w domu, gdyż ciągle odrywa się od zeszytu i książki, interesując się wszystkim, co się dookoła dzieje.
Szkoła jako źródło nerwic.
Od początku roku szkolnego dzieci te czują się źle w zbiorowisku obcych sobie rówieśników i mają opory w nawiązaniu kontaktu z nimi. Boją się ich przemocy, drwin i głośnych śmiechów. Męczy je też codzienne, wczesne wstawanie i kilkugodzinne siedzenie w klasie, wymagające czujnej uwagi i skupienia, nuży hałas i gwar panujący na pauzach. A jeśli przy tym nauczyciel okaże się zbyt surowy i niezrównoważony emocjonalnie, potęguje to lęk przed szkołą i niechętny stosunek do niej. W obawie przed niepowodzeniami dzieci te nie zgłaszają się samorzutnie do odpowiedzi, a każde wezwanie do tablicy silnie przeżywają. Stan napięcia i niepokoju nie opuszcza dziecka przez cały czas pobytu w szkole, utrudniając mu koncentrację uwagi, w wyniku czego nauka już w początkowym okresie może sprawiać mu poważne kłopoty, choć wcale nie jest ono niezdolne. Niepowodzenia w opanowaniu materiału szkolnego z reguły pociągają w domu wymówki rodziców i stają się przyczyną dalszych zagrożeń psychicznych dziecka. W kon-
sekwencji wzrasta coraz bardziej poczucie mniejszej wartości własnej dziecka i niechęć do lepiej radzących sobie kolegów oraz żal do rodziców i lęk przed nauczycielem, dając w całości obraz nerwicy z typowymi reakcjami obronnymi w postaci rozmaitych objawów nerwicowych, wymagających pomocy lekarsko-psychologicznej.
W niektórych przypadkach szkoła może stać się pierwotną, a nie wtórną przyczyną dziecięcych zaburzeń nerwicowych. Jeśli dzieciom wrażliwym, nieśmiałym i przeciętnie zdolnym szkoła stawia zbyt wysokie w stosunku do ich możliwości i uzdolnień wymagania, jeśli nauczyciel jest zbyt ostry i surowo traktuje uczniów, jeśli dzieci od momentu wstąpienia do szkoły stają się przedmiotem drwin i śmiechów kolegów z racji źle brzmiącego nazwiska, niewłaściwego ubrania, swego wyglądu fizycznego (np. jeśli dziecko jest otyłe, ma niski wzrost, twarz usianą piegami, rude włosy, nie dosłyszy, nosi okulary), to w miarę upływu czasu narasta w nich poczucie niezasłużonej krzywdy i niechęci do szkoły, poczucie zagrożenia na terenie klasy, które prowadzi do stałego napięcia i niepokoju, wyzwalając różne reakcje nerwicowe, jakich dziecko nigdy nie przejawiało na terenie domu w okresie przedszkolnym. Szkoła bowiem jest tu źródłem jego urazów psychicznych, pogłębiających złe samopoczucie i niechęć do otoczenia.
Ostatnie 2 lata pobytu w szkole podstawowej i pierwszy rok nauki w szkole średniej mogą stać się również przyczyną urazów psychicznych dziecka, względnie dobrze przystosowanego do wymagań szkoły w początkowym okresie nauczania.
Objawy i ich zespoły typowe dla dzieci nerwicowych:
wzmożona ruchliwość i nadpobudliwość przejawiająca się przede wszystkim w sferze motorycznej cechuje niepokój ruchowy. Dzieci nadruchliwe nie potrafią usiedzieć spokojnie na miejscu, stale coś ruszają, przez co przeszkadzają sobie, nauczycielowi i innym dzieciom. Zachowanie tego typu utrudnia koncentrację, powoduje, że nadruchliwe dzieci nie nadążają za tempem pracy nauczyciela i klasy, mają niekompletne notatki. Inteligencja dziecka przejawiającego niepokój ruchowy jest często w normie, co uwidacznia się w różnych sytuacjach, np. uczeń zapytany na lekcji udziela odpowiedzi i wyjaśnień świadczących o dobrym zrozumieniu zagadnienia. Nigdy nie można być pewnym takiego ucznia, ponieważ w każdej chwili może on się wyłączyć z toku lekcji i przestać uważać. Niepokój ruchowy wpływa także na sprawność intelektualną. Inteligencja jest jakby uwięziona w motoryce. Obniżenie poziomu umysłowego wynika w tych przypadkach z niezdolności do skupienia uwagi. Podczas przerw w szkole takie dzieci biegają, zaczepiają inne, spokojne dzieci, hałasują. Przez takie swoje zachowanie wzbudzają często niechęć nauczycieli. Chcąc ją sobie na nowo zaskarbić, popisują się, znowu hałasują, biegają, psocą - niestety, efekt takich działań jest odwrotny od oczekiwanego,
tiki; pewną postacią nadpobudliwości nerwowej są tiki, to jest szybkie, mimowolne i często powtarzane ruchy pewnych grup mięśni. Przejawiają się one w różnych postaciach, np. w formie mrugania, podrzucania ramion, kiwania głową, grymasów twarzy. Tiki najczęściej się pojawiają w wieku 5-12 lat i z czasem spontanicznie zanikają. Przyjmuje się, że tiki należą do objawów nerwicowych i występują u dzieci odznaczających się nadpobudliwością ruchową w okresie przeżywania przez nie sytuacji konfliktowej lub sytuacji trudnej, w której nie potrafią sprostać wymaganiom rodziców lub szkoły,
wymioty; innym objawem nerwicy są wymioty, które występują znacznie częściej u dzieci niż u dorosłych. Ich przyczyny mogą tkwić w zaburzeniach somatycznych, ale najczęściej mają charakter psychogenny. Wymioty stanowią często reakcję dziecka na trudną sytuację, na przykład dziecko nie chce uczęszczać do przedszkola, aby nie rozstawać się z matką, lub gdy pojawiają się kłopoty z opanowaniem danej partii materiału z jakiegoś przedmiotu w szkole. Trudna sytuacja wynika z zadań, którym dziecko nie potrafi sprostać, ponieważ przekraczają one jego możliwości intelektualne. Istnieje nawet specjalny termin "wymioty szkolne ", którym określa się reakcję na stresowe sytuacje szkolne. Nie zdarza się to podczas wakacji,
moczenie nocne; objawem nerwicy, który przysparza wiele kłopotów rodzicom i wychowawcom, jest moczenie nocne (enuresis). Najprawdopodobniej zaburzenie to nie zawsze ma etiologię psychogenną. Moczenie nocne jest zaburzeniem, które polega na powtarzającym się nieświadomym i mimowolnym oddawaniu moczu. Występuje raczej po ukończeniu trzeciego i przeważnie do ósmego roku życia; u dzieci do lat dwóch moczenie traktuje się jako zjawisko fizjologiczne. Według L. Kannera termin enuresis należy stosować wyłącznie do tych przypadków, w których nie stwierdza się żadnych zaburzeń organicznych mogących stanowić przyczynę mimowolnego oddawania moczu. W zależności od tego, czy moczenie występuje w nocy, czy w dzień, mówimy o moczeniu nocnym lub dziennym,
nerwice lękowe; obejmują całą osobowość. Stopień nasilenia lęku jest różny - od najczęściej występujących fobii aż do ostrych stanów lękowych. Istnieje rodzaj lęku, który jest biologicznie uzasadniony i który chroni organizm przed realnymi niebezpieczeństwami.
W przypadku nerwic lękowych chodzi o nieadekwatne do obiektywnej sytuacji o stany niepokoju.
Z lękiem często łączą się takie objawy, jak wybuchy gniewu, jąkanie się, moczenie nocne, problemy z jedzeniem, zaburzenia snu, obgryzanie paznokci. Im dziecko jest starsze, tym częściej stany lękowe przeszkadzają mu w dobrym przystosowaniu się do życia szkolnego i współżycia z grupą społeczną. U niektórych dzieci lęk dotyczy przedmiotów lub sytuacji, u innych jest nie tyle obawą przed czymś, co raczej postawą wobec życia: stale się czegoś boją. Często mówią szeptem, mają z tego powodu trudności w szkole. Nawet jeśli są czymś bardzo zainteresowane - boją się o cokolwiek zapytać. Mimo dobrego poziomu rozwoju umysłowego nie mają odpowiednich osiągnięć, ponieważ lęk nie pozwala im na wykorzystanie ich możliwości intelektualnych.
Mechanizm lęku przed pytaniem w szkole:
Istniejące napięcie lękowe zmniejsza koncentrację uwagi, co powoduje, iż dziecko odpowiada na lekcji znacznie gorzej niż wtedy, gdyby potrafiło się skupić. W ten sposób stan lękowy dziecka pogłębia się, prowadząc często do powstania tzw. nerwicy szkolnej, która nie jest niczym innym jak właśnie związaną ze stresującą sytuacją szkolną nerwicą lękową.
Przyczyny:
Jedną z przyczyn nerwic lękowych u dzieci są błędy wychowawcze w domu lub w szkole. W tym przypadku leczenie jest bardzo trudne, ponieważ wymaga zmiany atmosfery rodzinnej, a także szczególnego zajęcia się dzieckiem w szkole.
Nerwice dziecięce należą do tych zaburzeń, z którymi psycholog często się styka i w których przezwyciężeniu jego pomoc może okazać się bardzo skuteczna. Psychoterapia w stosunku do źrodowiska rodzinnego dziecka, konsultacja z wychowawcą klasowym oraz różne formy oddziaływania na samo dziecko mogą spowodować ustąpienie objawów nerwicowych, a następnie przyczynić się do lepszego przystosowania dziecka, tak że objawy nerwicowe nie powrócą w późniejszym wieku. Jak najwcześniejsza, trafna diagnoza i skuteczna terapia dziecka i jego rodziców oraz środowiska rówieśniczego mogą zapobiec nieszczęśliwym i niesprawiedliwym losom w przyszłości - w dorosłym życiu.
W artykule wykorzystano (między innymi) prace: H. Spionek, K. Dąbrowskiego, P. Janeta oraz artykuł M. Ligockiej, Edukacja i dialog. Nr 4, 1999r.
|
|
